आठवणीतल्या गोष्टी - दप्तर

           काही दिवसांपूर्वी एका मीटिंगसाठी ऑफिसला जायची वेळ आली . १७ मार्च पासून पूर्ण वेळ घरीच काम चालू होते . आता जवळपास अडीच तीन महिन्यांनी ऑफिसला जाताना शाळेचा पहिला दिवस आठवला.

पावसाची भुरभूर चालू होती. रस्त्यावर फारशी वर्दळ नाही. पण खूप दिवसांनी रोजचा रस्ता पाहिला आणि एखादा जुना सवंगडी भेटल्यासारखे वाटले. काही दिवसांसाठी आई घरी राहायला आली असल्याने तिने डबा करून आणि भरून पण दिला होता, बरोबर पाण्याची बाटली. आदल्या दिवशी रात्री इस्त्रीचे कपडे बाजूला काढून ठेवले होते , ऑफिसचा टॅग शोधून ठेवला होता , इतके दिवस बाजूला ठेवलेली लॅपटॉप बॅग पुसून  एकदम चकाचक करून ठेवली होती. मला एकदम "नॉस्टॅल्जीक " वाटायला लागलं आणि शाळेतल्या दिवसांच्या एकेक आठवणी जाग्या झाल्या .

         'दप्तर' ही अशी एक गोष्टं होती की  जी शाळेत जायला लागल्यावरच मिळायची. छोट्या गटात फक्त डब्याची पिशवी असायची. प्राथमिक शाळेपासून दप्तर. लहान आकाराचं , साधारण पाटी आणि २-४ वह्या -पुस्तकं मावतील असं तपकिरी , निळं , करड्या किंवा अश्याच ठराविक मळखाऊ रंगाचं दप्तर. चपटा डबा किंवा कंपास पेटी ठेवायला बाहेर एक कप्पा आणि फुटपट्टी ठेवण्यासाठी खाली एक आडवा कप्पा. मला त्या कप्प्याचे फार आकर्षण होते . मी शंभरदा तरी ती लाकडाची   पट्टी ठेवायचे - काढायचे.  फारच भारी दप्तर असेल तर नावाची चिठ्ठी अडकवायला एक छोटा प्लास्टिकचा कप्पा असे आणि ज्याच्याकडे असे दप्तर असेल तो फारच भाव खायचा.

       मी 'जिजामाता बालक मंदिर ' या छान छोट्या प्राथमिक शाळेत होते. भरत नाट्य मंदिरासमोर डॉ ढमढेऱ्यांच्या वाड्यात शाळा भरायची. बसायला सतरंजीच्या लांबच लांब पट्ट्या घातलेल्या असत. दिवसभर बहुधा मांडीवर किंवा पुढ्यात दप्तर ठेवायचो.  

           पुढे पाचवीत मोठ्या शाळेत गेल्यावर मोठे खाकी रंगाचे दणकट दप्तर आणले. एकदा आणले की ४ वर्ष तरी टिकावे ही अपेक्षा. हातात धरायचे किंवा खांद्यावर अडकवायचे.   दप्तराच्या वजनानुसार पट्ट्याची लांबी कमी जास्त करणे हा एक उद्योग असे. पुढे मग सायकल वापरायला लागल्यावर कॅरियरला दप्तर लावायचे आणि अधून मधून  हात मागे लावून दप्तर जागेवर आहे ना ते पाहायचे. मग पाठीवर मागच्या बाजूला लावायची पण दप्तरे मिळायला लागली. काही काही मुली शाईने दप्तरावर नाव घालत . त्या कापडावर शाई फुटत असल्याने बरेचदा ती अक्षरे मोठी व्हायची. 

काही मुलींकडे अलुमिनियमच्या पेट्या असत. एकदम स्मार्ट. त्याचा चकचकीतपणा मोहवून टाकी पण त्या एका हातात धराव्या लागतात मग जड होतात त्यापेक्षा आपले दप्तरच बरे अशी आम्ही स्वतःची समजूत घालत असू .

         रोज सकाळी किंवा रात्री दप्तर भरणे का एक कार्यक्रम असे. टाईम टेबल प्रमाणे वह्या -पुस्तके काढणे- ठेवणे, मग इतर मालिकेच्या वह्या, स्वाध्यायच्या वह्या, किंवा व्यवसायमाला, शिवणाचे साहित्य, रंगपेटी, ब्रश अश्या बऱ्याच गोष्टी लक्षात ठेवून भराव्या लागत. एखादी महत्वाची गोष्ट घरी विसरली की उगाच बाईंचे बोलणे खावे लागे. ज्या मुलींची घरं जवळ असत त्या पटकन मधल्या सुट्टीत घरून काही विसरले तर घेऊन येत. शाळेची सगळी वर्षं टाकीच्या नळाचे पाणी ओंजळ करून प्यायचो त्यामुळे 'टिफिन बॅग, वॉटर बॅग' असं काही नसायचं. दप्तराच्या बाहेरच्या कप्प्यात डबा. रस भाजी असेल तर कागदात किंवा प्लास्टिकच्या पिशवीत. असा सगळा सुटसुटीत मामला होता.

         काही मुली दप्तर भरण्याच्या बाबतीत पण एकदम शिस्तशीर होत्या. तासानुसार एका बाजूला पुस्तके, मध्ये पुठ्ठा, दुसरीकडे त्याच क्रमाने वहया. तास संपला की ती पुस्तके खाली जाऊन पुढची पुस्तके वर येत. असं दप्तर भरायचा माझा उत्साह काही महिने टिके. पण माझ्या एका मोठ्या भावाने तर मला या बाबतीत फारच अगाध ज्ञान दिले. माझं दप्तर बघून तो म्हणाला, " तू एवढी जड पुस्तकं कशाला नेतेस ? मी तर जो धडा चालू आहे तेवढीच पुस्तकाची पानं घेऊन जातो!!"

       पण माझ्या दप्तरात तर वह्या पुस्तकांशिवाय इतरही खूप गंमती जंमती असत. मला रंगीबेरंगी पिसं जमवायचा छंद होता. माझी पिसं ठेवायची एक खास वही होती. दर २-३ पानांआड एक एक रंगीत पीस ठेवलं होतं. इतर मुली पण त्यांची पिसं आणत. मग मधल्या सुट्टीत पिसांची देवाण घेवाण चाले. मोठ्या पिसाजवळ लहान पीस असेल किंवा दोन रंगांचे पीस असेल तर त्याची किंमत (value) फारच जास्त असे.

         बादशाहीच्या बोळात एका बकुळीच्या झाडाखाली छान सडा पडायचा, मग ती फुलं वेचून ठेवायला छोटीशी डबी. पुढे कधीतरी काड्यापेट्यांवरची चित्रं जमवायचा छंद लागला, मग त्याची एक बॉक्स. जाळी पडलेली पानं, गुलाबाच्या पाकळ्या , शेवरीची म्हातारी ,मोरपिसं , अभ्रकाचे पातळ पापुद्रे असा किती तरी खजिना दप्तरात सामावला असे. दप्तर म्हणजे आनंदाचं एक भांडारच होतं. तेव्हा घरात प्रत्येकाला स्वतंत्र खोली, कपाट असं काही नसायचं मग बरीचशी स्वतःची ' space ' त्या दप्तरातच मिळत असावी का?

            दुपारच्या शाळेत( म्हणजे ८वी ते १०वी ) गेल्यावर मुलींना शिंगं फुटतात असं बहुतेक सगळ्या शिक्षकांचं मत असे.त्याची एक खूण म्हणजे खाकी दप्तरापासून फारकत . शिवणाच्या वर्गात क्रॉस स्टिचने मोठ्या पिशवीवर भरतकाम  करायचे असे . मग सुट्टीत आईकडून लांब पट्ट्याची ती पिशवी शिवून घेतली की मग तीच दप्तर म्हणून वापरायला सुरुवात. तो पर्यंत,शुभदा, माझी मोठी बहीण कॉलेजला जायला लागल्याने रंगीबेरंगी, आरसे लावलेल्या, वेगवेगळ्या कापडाच्या 'शबनम' पिशव्यांशी पण ओळख झाली. इतके दिवस ठराविक कप्प्यांमध्ये शिस्तशीर बसवलेलं दप्तर शबनममध्ये एकदम मोकळं ढाकळं झालं. त्या अर्धवट वयातल्या विद्रोहाचीच तर निशाणी नव्हती नां ती ? 

         शाळा संपली , कॉलेज सुरू झालं .. संपलं . T square, drafter, drawing sheets ,journals .. दरवर्षी दप्तराचे आकार आणि प्रकार बदलत गेले पण जवळीक संपली नाही. आणि आता इतकी वर्षं नोकरी करतेय पण अजूनही मी 'लॅपटॉप बॅग' म्हणण्यापेक्षा 'माझं दप्तर ' असंच म्हणते. फक्त आता त्याच्यात अजून एका मोठ्या पर्सची भर पडली आहे. हे माझं दप्तर आणि पोतडी अजूनही प्रत्येक कप्प्यात खूप सारा खजिना बाळगून असतात पण त्याबद्दल पुन्हा कधीतरी ..

आता उद्या दप्तरातले इतर सोबती..